मानव लोभको जालमा पिपर सेन्चुरीका चराहरू

पाेखरा । नेपालको हिमाली काखमा अवस्थित पिपर सेन्चुरी, जहाँ डाँफे, मुनाल र फ्रोक्रासजस्ता चराहरूको रङ्गिन उपस्थिति र मधुर स्वरले प्रकृतिलाई सजीव बनाउँछ । तर अहिले यी चराहरु मानव लोभको चपेटामा परेका छन् । अवैध शिकार, जंगलको विनाश र बारम्बार लाग्ने आगलागीले यहाँका चराहरूको बासस्थान सङ्कटमा परेको छ। तैपनि, स्थानीय समुदाय र संरक्षणकर्मीहरूको अथक प्रयासले चराहरूको संरक्षणमा आशाको किरण देखिएको छ।

यहि वैशाख ४ देखि १८ गतेसम्म माछापुच्छ्रे गाउँपालिकाको पिपर, पिलिचो, खुमै, डाँफे चौर, हिले र ओदाने क्षेत्रमा गरिएको चरा गणनाले मिश्रित तथ्याङ्क प्रस्तुत गरेको छ। जैविक विविधता संरक्षण समाज (बायोकस) नेपाल र वर्ल्ड फेजन्ट एशोसिएशन (डब्लुपिए) को संयुक्त पहलमा भएको गणनामा १४६ डाँफे, १४८ मुनाल, १७० प्यूरा र १९ फ्रो zask साथै कुल ३१४ प्रजातिका चराहरू फेला परे। यो सङ्ख्या अघिल्ला वर्षहरूको तुलनामा केही सुधारिएको भए पनि मयूर र चीरजस्ता चराहरू नदेखिनुले संरक्षणकर्मीहरूलाई चिन्तित बनाएको छ।

बायोकस नेपालका निर्देशक डा. पारसविक्रम सिंहका अनुसार केही प्रजातिको सङ्ख्या स्थिर देखिए पनि, अवैध शिकार र बासस्थानको क्षयले धेरै चराहरू जोखिममा छन् । १९ जना अनुसन्धानकर्ता र सहयोगी दुई समूहमा विभाजित भएर सरीपाखा र मिसर्मा हुँदै लेकमा गणना उनकाे भनाई छ । ‘मानव लोभ र अज्ञानताले चराहरूको बासस्थानमाथि गम्भीर खतरा निम्त्याएको छ। जंगलमा लाग्ने आगलागीले खानेकुरा र प्रजनन क्षेत्र नष्ट भएको छ,।’ डा. सिंहले भने- ‘पिपर क्षेत्रमा चराहरूको बाटोमा थापिएका पासो र आगलागीले बासस्थानमाथि थप दबाब परेको छ।’

पिपर सेन्चुरी विश्वभरका चरा अवलोकनकर्ता र अनुसन्धानकर्ताहरूका लागि जैविक विविधताको खजाना हो। अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र आयोजना (एक्याप) अन्तर्गत पर्ने यो क्षेत्र सन् १९७० को दशकमा बेलायती नागरिक जिम्मी रोबर्टले कालिज, डाँफे, मुनाल र फ्रोक्रासजस्ता चराहरू एकै ठाउँमा देखेपछि चर्चामा आएको थियो।

उनले वर्ल्ड फेजन्ट एशोसिएशन (डब्लुपिए) लाई जानकारी गराएपछि सन् १९७९ देखि नियमित चरा गणना शुरू भयो । सन् १९८६ मा एक्याप स्थापना भएपछि पिपर क्षेत्र केही ओझेलमा परे पनि, डब्लुपिए र बायोकस नेपालले प्रत्येक ३–४ वर्षमा गणना गर्दै आएका छन्।

‘पिपर सेन्चुरी चराहरूको स्वर्ग हो, तर यहाँको जैविक सम्पदा जोगाउन ठूलो चुनौती छ ।’ बायोकस नेपालका अध्यक्ष लक्ष्मणप्रसाद पौड्यालले भने- ‘सन् १९८१ मा २० डाँफे भेटिएको यो क्षेत्रमा सन् १९९३ मा सङ्ख्या ३१ पुग्यो, तर सन् २०१९ मा ६ मा झर्यो। सन् २०२५ को गणनाले २० डाँफे फेला परे, जुन सकारात्मक सङ्केत हो। यद्यपि, कालिज, फ्रोक्रास र प्यूरालगायत चराहरूको सङ्ख्या घटिरहेको छ।’

नेपालको कानुनले डाँफे र मुनालजस्ता चराहरूलाई संरक्षित प्रजातिका रूपमा राखे पनि, अवैध शिकार र जंगलको विनाश रोकिएको छैन।

माछापुच्छ्रे गाउँपालिकाका मिनबहादुर गुरुङ भन्छन्, ‘पहिला गाउँलेहरूले बन्दुकले शिकार गर्थे। एक्यापको जागरूकता कार्यक्रमले यो कम भएको छ, तर चोरी शिकार र आगलागी अझै चुनौती छ।’

पोखरा पन्छी समाजका मनशान्त घिमिरेले चराहरू पर्यावरण सन्तुलनका लागि अपरिहार्य भएकाे बताए । ‘गिद्धले प्रकृतिलाई सफा राख्छ, कोइली र ढुकुरले जंगललाई सजीव बनाउँछ। यिनको सङ्ख्या घट्दा पर्यावरण र पर्यटनमा दीर्घकालीन असर पर्छ।’ उनले भने ।

बर्ड लाइफ इन्टरन्याशनलका हुम गुरुङले विश्वभरका चरा प्रेमीहरू नेपाल आउन आतुर भएकाे बताए । यो स्थानीय समुदाय र देशको अर्थतन्त्रका लागि ठूलो अवसर भएकाे उनकाे भनाई छ ।

पिपर सेन्चुरीमा चरा पर्यटनको अपार सम्भावना छ। गणना तथ्याङ्क सार्वजनिक भएपछि घाचोक गाउँमा चरा पर्यटनबारे सरोकारवालाहरूसँग छलफल भएको छ। तर, अवैध शिकार र बासस्थानको विनाशले यो अवसरलाई चुनौती दिइरहेको छ।

चराहरूको संरक्षणका लागि सरकार, संरक्षण संस्था र स्थानीय समुदायको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ। एक्यापले स्कूल र गाउँमा जागरूकता कार्यक्रममार्फत चराहरूको महत्वबारे सचेतना फैलाएको छ। स्थानीयले चराहरूको संरक्षणबाट हुने फाइदा बुझेपछि उनीहरू स्वतः संरक्षणमा जुट्ने गुरुङकाे भनाई छ ।

बायोकस नेपाल र डब्लुपिएले चरा संरक्षणको आधार तयार गरेका छन्। अब सरकार, स्थानीय र सरोकारवालाहरूले चोरी शिकारविरुद्ध कडा नीति, जंगल संरक्षण र चरा पर्यटन प्रवर्द्धनमा जोड दिनुपर्छ। पिपर सेन्चुरीको हिमाली सङ्गीतलाई लोभको जालबाट जोगाउन सबैको साझा प्रतिबद्धता जरूरी छ।